پایبند نبودن به عهد و پیمان
بی‌شكّ، همه انسان‌ها به مروّت و جوانمردی علاقه‌مندی نشان داده و همگان این نكته را پذیرا هستند كه انسان باید نسبت به تعهّدات خود پایبندی داشته باشد، و بر سر قرار و تعهّد خود وفادار بماند و بی قیدی در وفای به عهد و پیمان، چه پیمان با خدا و چه پیمان با خلق خدا، از جدّی‌‌ترین موانع در راه وصال مهدی موعود (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) می‌باشد، که در این فرصت به بررسی آن می‌پردازیم:
الف) فراموشی عهد و پیمان با خداوند:
خداوند متعال بر وفای به عهد و پیمان‌های خود تأكید ورزیده و از بندگان خود خواسته كه به او وفادار باشند تا او هم به عهد خویش وفا كند: «اوفوا بعهدی اوف بعهدكم»؛1 به عهد و پیمان من پایبند باشید، تا كه به عهد و پیمانم با شما وفادار باشم.
یكی از نامه‌هائی كه از جانب حضرت ولیّ‌عصر (ارواحنا فداه) كه از طریق شیخ مفید (رحمه الله)2 به دست ما رسیده این توقیع مبارك و شریف است. پیش از هر توضیح، ترجمه كاملی از بیان امام (علیه السلام) آورده‌ایم تا خواننده خود بیشتر به تدبیر و تدبّر درباره آن نوشته بیندیشد. واقع این كه، بیان آن ولیّ‌الله‌‌الاعظم (سلام الله علیه) بسیار جامع و مانع است، بنابراین، آن را تقطیع نكرده و تحت عناوین گوناگون قرار نداده‌ایم تا از ابلاغ پیراسته سخن امام (روحی‌فداه) چیزی كاسته نگردد:
به نام خداوند بخشنده مهربان. اما بعد، سلام خداوند بر تو ای دوست با اخلاص در دین كه در اعتقاد و یقین به ما (نسبت به دیگران) امتیاز داری. در منظر تو خداوندی را كه جز او خدایی نیست سپاس گزارده، از او درود و رحمت بر آقا و مولای پیامبران حضرت محمد (صلوات الله علیه و آله) و نیز خاندان پاكش را خواستاریم.
پروردگار توفیقت را برای یاری حق دوام بخشد! و پاداش تو را به خاطر سخنانی كه با صداقت از جانب ما می‌گویی افزون گرداند! تو را آگاه می‌كنیم كه به ما اجازه داده شده است كه تو را به شرافت و افتخار مكاتبه مفتخر سازیم و موظف كنیم كه آنچه به تو می‌نویسیم به دوستان ما كه نزد تو می‌باشند، برسانی. خداوند به اطاعت از خود، عزیز و گرامی‌شان بدارد! و با حراست و عنایت خود امورشان را كفایت نماید! و مشكلاتشان را برطرف سازد! پس تو ـ كه خداوند با یاری خویش در برابر دشمنانش كه از دینش خارج شده‌اند، تأییدت نماید ـ به آنچه كه یادآور می‌شویم متوجه و آگاه باش و در رساندن آن به كسانی كه اعتماد به آنها داری، بر طبق آنچه كه برای تو ـ اگر خدا بخواهد ـ ترسیم و تعیین می‌كنیم عمل نما!
گرچه هم اكنون در مكانی دور از جایگاه ستمگران سكنی گزیده‌ایم- چرا كه خداوند صلاح ما و شیعیان با ایمانمان را مادامی كه حكومت دنیا به دست تبهكاران باشد، در این كار به ما ارایه فرموده است- ولی در عین حال از تمام آنچه بر شما می‌گذرد، آگاهیم و چیزی از اخبار و احوال شما بر ما پوشیده و مخفی نیست.
همچنین از خطاها و لغزش‌هایی كه گذشتگان صالح از آن دوری می‌كردند، ولی بسیاری از شما مرتكب آن شده‌اند نیز باخبریم. اینان عهد و میثاق مأخوذ خویش را چنان پشت سر انداخته‌اند كه گویا از آن آگاه نیستند. (با تمام این احوال) ما هرگز شما را رها نكرده و یادتان را از خاطر نبرده‌ایم؛ كه اگر جز این بود و توجهات ما به شما نبود، بلاها و مصیبت‌ها بر شما فرود می‌آمد و دشمنان شما را ریشه‌كن می‌كردند.
پس، از خداوند بترسید و تقوای الهی پیشه كنید و ما را یاری رسانید، تا از فتنه‌ای كه به شما روی آورده است شما را نجات بخشیم؛ فتنه و آشوبی كه هر كس زمان مرگش رسیده باشد، در آن هلاك شود. و آن فتنه، نشانة نزدیك‌شدن حركت و جنبش ما و آگاهی شما از امر و نهی ما است. و خداوند نور خود را تمام خواهد كرد، گرچه مشركان را خوش نیاید. (در آن فتنه) از آتش جاهلیت كه گروه‌های اموی برای هراسان‌سازی گروه هدایت‌شده برافروخته‌اند، ایمن بمانید. در آن فتنه، من عهده‌دار نجات كسی هستم كه برای خود مقام و جای¬گاهی نجوید و در عیب‌جویی و كناره گیری از آن فتنه به راهی پسندیده گام گذارد.
از حادثه‌ای كه به هنگام فرا رسیدن ماه جمادی‌الاولی در همین سال روی خواهد داد عبرت گیرید و از خوابی كه شما را فرا گرفته است، برای حوادث بعدی بیدار شوید. به زودی از آسمان، نشانه‌ای روشن و آشكار و از زمین نیز علامتی همانند آن برای شما پدیدار میشود. در مشرق زمین، حوادثی حزن‌انگیز و اضطراب‌آور روی خواهد داد و بعد از آن، گروه‌هایی كه از اسلام روی گردانیده و خروج كرده‌اند، بر عراق سلطه پیدا خواهند كرد. بر اثر بدكاری و سوء اعمال آنان، اهل عراق دچار سختی معیشت میگردند. پس از مدتی، با نابودی طاغوتی از اشرار، ناراحتی‌ها برطرف میشود و سپس پرهیزكارانِ نیكوكار از هلاكت او شاد میگردند.
كسانی كه از گوشه و كنار دنیا به حج می‌روند، به تمام آرزوها و اهداف خود می‌رسند. و ما را در آسان نمودن حج ایشان طبق دلخواهشان، برنامه‌ای است كه بر اساس نظم و ترتیب و انسجام ظاهر می‌گردد.
پس هر یك از شما باید كاری كند كه وی را به محبت و دوستی ما نزدیك می‌نماید؛ و از آنچه كه باعث نزدیكی به كراهت و خشم ما است دوری گزیند؛ زیرا امر ما به طور ناگهانی فرا می‌رسد. در آن هنگام دیگر توبه و بازگشت سودی ندارد و پشیمانی از گناه، كسی را از كیفر ما نجات نمی‌بخشد. خداوند راه رشد و هدایت را به شما نشان دهد! و به رحمت خود، وسایل توفیق را به آسانی برایتان فراهم فرماید.3
در این نامه ارزشمند، امام زمان (سلام الله علیه) چند مانع را یادآوری فرموده و همگان را از آن بر حذر داشته‌اند:
- عهد و پیمان خویش را با خدا و اولیای او نشكنید؛
- خود را در شعلة فتنه‌ها و آشوب‌ها نیندازید؛
- به اموری كه موجب ناخوشنودی امام است روی نیاورید.
ب) بی وفایی در عهد و میثاق با امام زمان (سلام الله علیه):
یكی از حقوق مسلّمی كه بایستی نسبت به وجود مقدس امام زمان ارواحنا فداه رعایت كنیم، وفای به عهد و پیمانی است كه خداوند متعال بر عموم آدمیان و به ویژه بر اهل ایمان واجب گردانیده است: «وَ قَد أَخَذَ مِیثَاقَكُم إِن كُنتُم مُؤمِنینَ»؛4 و اگر آماده ایمان آوردن هستید، خداوند از شما عهد و پیمانی (فطری) گرفته است.
خداوند متعال، دو گونه عهد و پیمان را ویژه امام زمان (سلام الله علیه) بر عهده ما قرار داده است:
1. عهد و پیمان عام؛ و آن عبارت است از پیمانی عمومی كه به مقتضای فطرت در نهاد تمام آدمیان به ودیعت نهاده شده است؛ چنانكه در زیارت آل یاسین به ساحت قدسی ولیّ عصر (ارواحنا فداه) این گونه تقدیم سلام می‌كنیم: «السَّلامُ عَلَیكَ یَا میثَاقَ اللَّهِ! الّذِی أَخَذَهُ وَ وَكَّدَهُ»؛5 سلام بر تو ای عهد و پیمان خدا! كه خداوند آن را بر خلق خویش محكم و مؤكّد ساخته است.
2. عهد و پیمان خاص؛ كه آن عبارت است از عهدی ویژه كه در واقع نوعی بیعت با امام (سلام الله علیه) است. حضرت مولی الموحدین علی (علیه السلام) می‌فرماید:... «وَ أمَّا حَقِّی عَلَیكُم فَالوَفَاءُ بالبَیعَةِ»؛6 و اما حق من بر شما، وفای شما به عهد و بیعتی است كه با من دارید. هر اندازه این نعمت والا یعنی عهد و بیعت با امام (سلام الله علیه) بیشتر مورد توجه قرار گیرد و از آن سپاس و شكرگزارده شود نعمت بهره‌گیری از وجود مبارك امام (سلام الله علیه) بر مردم و رعایای آن حضرت افزوده می‌گردد تا كه انسان تحت ولایت بیشتر و تدبیر قوی‌تر امام (سلام الله علیه) قرار گیرد. دعای عهد امام معصوم (علیه السلام) به ما این گونه آموخته است كه هر صبحگاهان قبل از هر كار و بعد از انجام فریضه صبح بگوییم:
«اَلّلهُمَّ إنّی اُجَدَّدُ لَهُ فی صَبیحَة‌‌ِ یَومی هذا وَ ما عِشْتُ مِنْ اَیّامی عَهْداً وَ عَقداً وَ بَیْعَةً لَهُ فی عُنُقی لا اَحُولُ عَنْها وَ لا اَزُولُ اَبَداً ...»؛7 پروردگارا! من در صبح امروز و هر روزی كه زنده‌ام، با امام خود تجدید عهد و پیمان می‌كنم. بیعت آن بزرگوار را بر گردن خویش تجدید می‌نهم و از آن بازنمی‌گردم و هرگز آن را (از صفحة دل) پاك نمی‌سازم.
بیانی از حضرت امام عصر (ارواحنا فداه) را مورد تأكید قرار می‌دهیم تا روشن شود وفای به این عهد و پیمان الهی است كه راه وصال را در اوج مرتبة كمال میسّر می‌سازد. آن حضرت در توقیعی كه به افتخار شیخ مفید (اعلی الله مقامه الشریف) صادر كرده‌اند، می‌فرمایند:
«وَ لَو أَنَّ أَشیَاعَنَا وَفَّقَهُمُ اللَّهُ لِطَاعَتِهِ عَلَی اجتِمَاع مِنَ القُلُوبِ فِی الوَفَاءِ بِالعَهدِ عَلَیهِم، لَمَا تَأَخَّرَ عَنهُمُ الیُمْنُ بِلِقَائِنَا، وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَی حَقَّ الْمَعْرِفَةِ و صِدْقِهَا مِنْهُم بِنَا»؛ اگر شیعیان ما كه خداوند آنها را در طاعت خویش موفق بدارد، در وفای به عهدی كه بر عهده ایشان است، یكدل و متّحد اجتماع می‌كردند، خجستگی دیدار ما از ایشان به تأخیر نمی‌افتاد و سعادت دیدار ما، همراه با كمال و معرفت و درستی شناخت ما، زودتر به ایشان می‌رسد.
از جمله نكات قابل توجه در كلام نورانی امام (سلام الله علیه)، تأكید بر ملاقاتِ همراه با معرفت واقعی است؛ ملاقاتی كه بر وفای به عهد آن حضرت موكول شده است.
بسیار سزاست كه به این بیان امام با دیده عظمت و دقت بنگریم: اگر به شیعیان ما توفیق یكدلی در وفا به عهدی كه بر عهده آن‌هاست، عطا می‌شد، یمن لقای ما از ایشان به تأخیر نمی‌افتاد و سعادت مشاهده ما همراه با «حقّ معرفت» برایشان حاصل می‌شد. «حق معرفت»نكته‌ای نیست كه از آن به زودی بگذریم. به واقع حق معرفت امام (سلام الله علیه) هیچ گاه برای امثال ما حاصل نمی‌شود. در این باره در روایتی محكم با سندی قطعی از امام پنجم حضرت باقرالعلوم (علیه السلام) این‌گونه آمده است:
«اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لایُوصَفُ وَ كَیْفَ یُوصَفُ؟ وَ قالَ فی كِتابِه وَ ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ، فَلا یُوصَفُ بِقَدَرٍ اِلّا كانَ اَعْظَمُ مِنْ ذلِكَ، وَ اِنَّ النَّبِیَّ لایُوصَفُ ... وَ اِنّا لانُوصَفُ، وَ كَیْفَ یُوصَفُ قَوْمٌ رَفَعَ اللهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ هُوَ الشَّكُّ؟...»؛8 خداوند متعال قابل وصف نیست، همان گونه كه خداوند در كتابش فرمود: قدر خداوند را آن گونه كه هست كسی نداند، پس به اندازه‌ای دانسته نشد مگر آن‌كه از آن بزرگ‌تر است و ... نیز پیامبر به وصف نیاید ... و ما (ائمه اطهار علیهم السلام) توصیف نشویم؛ چگونه قومی را بتوان توصیف كرد در حالی كه خداوند از آنها هر پلیدی را كه همان شك باشد زدوده است؟!...
بنابراین شناخت امام (سلام الله علیه) آن گونه كه حق معرفت به ساحت قدس الهی او باشد، كاری سهل و شدنی نیست. اما در این توقیع شریف، امام زمان (سلام الله علیه) فرموده‌اند: وفای به عهد، موجب رسیدن به معرفت حقیقی امام (سلام الله علیه) است. قدر این معرفت را كه كمال علم و دانش در آن است، باید سخت پاس داشت و از خدای‌تعالی آن را طلب كرد. اگر كسی به این مقام رسید، تا می‌تواند باید سجده شكر به جای آورد.
نكته حائز اهمیت دیگر، این كه فرمود: عَلَی اجتِمَاعٍ مِنَ القُلُوبِ فِی الوَفَاءِ بِالعَهدِ عَلَیهِم؛ اگر وفای به عهد جمعی را شیوه خود قرار دهند به یمن این دیدار مملو از معرفت نائل می آیند. پس ای عزیز! تنها راه مرو! بلكه دیگران را راهبر باش تا همه با هم شویم. ای كاش همه ما با هم بر این صراط گام می نهادیم و یكدله وفای او را به جان و دل پذیرا بودیم تا شرائط رسیدن به اوج كمال بر همه ما حاصل گردد.
ج) سهل‌انگاری در عهد و پیمان با دیگران:
وفای به عهد و پیمانی كه با دیگران می‌بندیم، از دستورهای اخلاقی مؤكّد در اسلام است تا جایی كه سهل انگاری در آن، از آسیب‌های بزرگ اخلاقی شمرده شده و بی وفایی به میثاق‌های مردم به تنهایی می‌تواند ارتباط انسان را با خداوندمتعال بر هم بزند تا آن جا كه راه دیدار امام را بر انسان مسدود سازد.
نكته این است كه نسبت به بندگان خداوند و مراعات حق و حقوق آنها قول و قرار به آنها و وقت آنها باید سخت دقّت كرده و مراعات آن را داشت تا كه انشاءالله این فضیلت اخلاقی در جان ما بنشیند و خود توفیقی دیگر را به همراه بیاورد.
مراعات ظرافت‌های اخلاقی بی‌تردید در تكامل انسان سالك، نقشی جدی و اساسی دارد. چنانكه سهل‌انگاری در امور اخلاقی نیز تنزل‌آور و دوركننده از مقام قرب الهی است. در این فراز به گوشه‌ای از بیان استاد حضرت آیت‌الله حسن‌زادة آملی (دام‌عزّه‌العالی) می‌پردازیم. ایشان پس از نقل خاطره‌ای آموزنده را این گونه نگاشته‌اند:
آری! در این راه، ناهمواری‌ها، دست‌اندازها، پیچ‌وخم‌ها و خطرهای زیادی هست كه سالك باید هشیارانه مواظب و مراقب خود باشد و تمام اعضا و جوارح خود را همیشه كنترل نماید. 9
------------------------
پی نوشت ها:
1. بقره (2)، 40.
2. لازم به یادآوری است كه برخی معتقدند در طول 30 سال، 30 نامه و توقیع شریف از ناحیة مقدس امام عصر سلام الله علیه برای شیخ مفید اعلی‌الله‌مقامه صادر شده است كه هر یك از این توقیعات دربردارندة پیام‌ها و عبرت‌هایی گرانبهاست؛ ر.ك: لقمانی، احمد، شیخ مفید (معلم امت)، ص 36 .
3. طبرسی، الإحتجاج، ج 2، ص 596، و نیز بحارالأنوار، ج 53، ص 175.
4. حدید، (57)،8.
5. محدث قمی، كلیات مفاتیح الجنان، در زیارت حضرت صاحب‌الامر ، فرازی از زیارت آل یاسین.
6. نهج‌البلاغه ترجمه فولادوند، خط 34، ص 58.
7. محدث قمی، ، دعای عهد امام زمان
8. محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج 2، كتاب الایمان و الكفر، باب المصافحه، ح 16. برای شرح و توضیح بیشتر درباره این حدیث ر.ك: امام خمینی، چهل حدیث، ح 31، ص 451ـ 465.
9. مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی اهل بیت ، فریادگر توحید، ص141.
منبع تکناز
عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز هستم و این وبلاگ را برای به اشتراک گذاشتن تجربیات شخصی در زمینه علوم زراعت و فیزیولوژی گیاهان زراعی با دانشجویان و دانش پژوهان علاقه مند و همچنین ذکر نکاتی ادبی و اخلاقی برای اشاعه فرهنگ آموزش رایگان برای همه ایرانیان ایجاد کرده ام. مطمئنا این وبلاگ دارای کاستی های فراوانی است که امیدوارم با در نظر گرفتن نظرات ارزشمند شما آن را روز به روز بهبود بخشم.